نگاهی به نظام بودجه‌ریزی در ایران؛ راهکارها و مقایسه‌ها

نظام برنامه‌وبودجه کشور یکی از ارکان کلیدی در مدیریت اقتصادی و توسعه پایدار است و بی‌تردید تأثیر زیادی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی دارد. در بسیاری از کشورها، برنامه‌وبودجه مناسب به‌عنوان عامل اصلی موفقیت اقتصادی و اجتماعی شناخته می‌شود. ایران در حال حاضر با چالش‌های متعددی در زمینه بودجه‌ریزی مواجه است که نیاز به آسیب‌شناسی، تحلیل و بهبود نظام برنامه‌وبودجه دارد. از سویی دیگر، در جهان امروز، کشورهای پیشرفته با استفاده از سیستم‌های مدرن و کارآمد در برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی، به تحقق اهداف اقتصادی و اجتماعی خود دست یافته‌اند. در این راستا، سازمان‌های برنامه‌ و بودجه این کشورها نقش حیاتی در تدوین و اجرای سیاست‌ها، نظارت بر منابع مالی، و ارتقاء شفافیت و پاسخگویی دارند. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به تحلیل وضعیت کنونی نظام برنامه‌وبودجه در ایران، بررسی تجربیات موفق جهانی و ارائه راهکارهای عملی برای بهبود وضعیت سازمان برنامه‌وبودجه در کشور می‌پردازد.

 نگاهی به تحلیل وضعیت کنونی نظام بودجه‌ریزی در ایران

–  تاریخچه و ساختار

نظام بودجه‌ریزی ایران در طول تاریخ تغییرات زیادی را تجربه کرده است. از دوران پیش از انقلاب اسلامی تاکنون، ساختار و فرآیندهای بودجه‌ریزی دستخوش تحولات عمده‌ای شده‌اند. پیش از انقلاب، ساختار بودجه‌ریزی بیشتر تحت‌تأثیر سیاست‌های مالی دولت‌های پادشاهی بود که توجه زیادی به توسعه زیرساخت‌ها و نوسازی اقتصاد داشت. با پیروزی انقلاب اسلامی، تغییرات اساسی در نظام سیاسی و اقتصادی کشور به وقوع پیوست که بر نظام بودجه‌ریزی نیز تأثیر گذاشت.

نظام بودجه‌ریزی ایران از دیرباز تحت‌تأثیر تغییرات سیاسی و اقتصادی بوده است. ساختار کنونی نظام بودجه‌ریزی شامل سازمان برنامه‌وبودجه، وزارتخانه‌ها و نهادهای نظارتی است که هر یک نقش خاصی در تدوین و اجرای بودجه دارند.

سازمان برنامه‌وبودجه: این سازمان مسئول تدوین و اجرای برنامه‌های توسعه و نظارت بر تخصیص منابع مالی است. وظایف آن شامل تهیه برنامه‌های اقتصادی، نظارت بر تخصیص منابع و ارائه گزارش‌های مالی است. با این حال، این سازمان با مشکلاتی نظیر کمبود منابع مالی و انسانی، ضعف در هماهنگی بین‌بخشی و عدم‌تأثیرگذاری کافی بر سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی مواجه است.

وزارتخانه‌ها: وزارتخانه‌ها نقش کلیدی در اجرای برنامه‌ها و بودجه دارند و مسئولیت اجرای پروژه‌های توسعه‌ای و تخصیص منابع در بخش‌های مختلف اقتصادی را بر عهده دارند. عدم‌هماهنگی بین وزارتخانه‌ها و ضعف در نظارت بر اجرای پروژه‌ها از جمله مشکلات رایج است.

نهادهای نظارتی: نهادهای نظارتی شامل دیوان محاسبات، کمیسیون‌های مجلس و سازمان‌های نظارتی مستقل هستند که به نظارت بر اجرای بودجه و تخصیص منابع پرداخته و گزارش‌های مالی را بررسی می‌کنند. ضعف در ظرفیت‌های نظارتی و محدودیت‌های قانونی به مشکلاتی در شفافیت و پاسخگویی منجر شده است.

–  مشکلات و چالش‌های موجود

نظام برنامه‌وبودجه ایران با مشکلات متعددی مواجه است که به تأثیر منفی بر کارآیی و اثربخشی نظام مالی کشور منجر شده است. این مشکلات عبارتند از:

کمبود شفافیت: فرآیند بودجه‌ریزی در ایران به‌ویژه در زمینه تخصیص منابع و گزارشگری مالی با کمبود شفافیت مواجه است. این مشکل به کاهش اعتماد عمومی و افزایش فساد کمک کرده و به عدم‌کارآیی در تخصیص منابع منجر شده است. به‌عنوان مثال، بررسی‌های اخیر نشان داده‌اند که میزان گزارشگری مالی در ایران به‌دلیل عدم‌شفافیت و عدم‌دسترسی عمومی به اطلاعات مالی کاهش یافته است.

وابستگی به درآمدهای نفتی: وابستگی بالا به درآمدهای نفتی و عدم‌تنوع منابع مالی، موجب ناپایداری مالی و اقتصادی شده است. این وابستگی به نفت به کاهش انعطاف‌پذیری اقتصادی و افزایش ریسک‌های مالی منجر شده است. به‌عنوان نمونه، نوسانات قیمت نفت در بازار جهانی به‌طور مستقیم بر درآمدهای دولت تأثیر گذاشته و برنامه‌ریزی‌های مالی را دچار نوسان کرده است.

ضعف در نظارت: ضعف در نظارت و ارزیابی عملکرد مالی، به‌ویژه در زمینه اجرای پروژه‌های توسعه‌ای و تخصیص منابع، موجب کاهش کارآیی نظام بودجه‌ریزی شده است. عدم نظارت مؤثر و مستقل بر عملکرد مالی منجر به عدم‌شفافیت و افزایش فساد شده است. به‌عنوان مثال، گزارش‌های دیوان محاسبات نشان می‌دهد که بسیاری از پروژه‌های عمرانی به دلیل ضعف در نظارت و مدیریت به نتیجه مطلوب نرسیده‌اند.

 درس‌هایی از تجربیات جهانی

–  ایالات متحده آمریکا

ایالات متحده با استفاده از مدل‌های موفق در نظام بودجه‌ریزی،توانسته به بهبود کارآیی و اثربخشی بودجه‌ریزی دست یابد. تجربیات این کشور به‌عنوان الگوی موفق در بودجه‌ریزی و مدیریت مالی می‌تواند برای ایران مفید باشد.

مدیریت و نظارت دقیق: سازمان مدیریت و بودجه (OMB) در ایالات متحده با نظارت دقیق بر اجرای بودجه و ارزیابی عملکرد سازمان‌های دولتی، شفافیت و کارآیی را ارتقاء داده است. OMB با استفاده از داده‌های جامع و تحلیل‌های دقیق، به تدوین بودجه‌ای می‌پردازد که نیازهای فوری دولت را برآورده کرده و اهداف بلندمدت اقتصادی را تحقق می‌بخشد. بررسی‌های دوره‌ای و ارزیابی‌های مستقل به بهبود فرآیند بودجه‌ریزی کمک کرده است.

استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته: ایالات متحده با بهره‌برداری از سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته و تحلیل داده‌ها، توانسته به بهبود دقت و سرعت در پردازش اطلاعات مالی بپردازد. این سیستم‌ها شامل نرم‌افزارهای مدیریت مالی و سیستم‌های گزارشگری پیشرفته هستند که به افزایش دقت و شفافیت در پردازش اطلاعات مالی کمک کرده‌اند. به‌عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های مالی یکپارچه به کاهش اشتباهات و افزایش کارآیی کمک کرده است.

–  کره جنوبی

کره جنوبی با تمرکز بر نوآوری و برنامه‌های توسعه‌ای بلندمدت به رشد اقتصادی پایدار دست یافته است. تجربیات کره جنوبی نشان می‌دهد برنامه‌ریزی بلندمدت و حمایت از نوآوری می‌تواند به بهبود نظام بودجه‌ریزی و رشد اقتصادی کمک کند.

برنامه‌ریزی بلندمدت: وزارت اقتصاد و دارایی کره جنوبی با تدوین برنامه‌های پنج‌ساله با اهداف مشخص و قابل‌اندازه‌گیری، به رشد پایدار اقتصادی دست یافته است. این برنامه‌ها شامل اهداف اقتصادی و اجتماعی مشخص و استراتژی‌های اجرایی هستند. به‌عنوان مثال، برنامه‌های پنج‌ساله کره جنوبی شامل اهداف کلیدی در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی هستند که به توسعه پایدار و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی کمک کرده‌اند.

حمایت از نوآوری: وزارت اقتصاد و دارایی کره جنوبی با ایجاد بسترهای مناسب برای نوآوری و توسعه کسب‌وکارها، به رشد اقتصادی پایدار کمک می‌کند. این حمایت‌ها شامل ارائه تسهیلات مالی، کاهش موانع بروکراتیک، و حمایت از تحقیقات و توسعه است. نمونه‌هایی از این حمایت‌ها شامل برنامه‌های مالی برای استارت‌آپ‌ها، تسهیلات مالیاتی برای شرکت‌های نوپا و حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی و توسعه‌ای است.

– سوئد

سوئد با تأکید بر شفافیت و مشارکت عمومی به بهبود نظام بودجه‌ریزی و افزایش اعتماد عمومی پرداخته است. تجربیات سوئد نشان می‌دهد شفافیت و مشارکت عمومی می‌تواند به بهبود کیفیت اجرای سیاست‌های اقتصادی و افزایش اعتماد عمومی کمک کند.

شفافیت و پاسخگویی: وزارت دارایی سوئد با رویکردی شفاف و مشارکتی در فرآیند بودجه‌ریزی، به افزایش اعتماد عمومی و بهبود کیفیت اجرای سیاست‌های اقتصادی کمک کرده است. این وزارتخانه با ارائه اطلاعات مالی به‌طور عمومی و جلب مشارکت ذینفعان در فرآیند بودجه‌ریزی، به کاهش فساد و افزایش شفافیت پرداخته است. به‌عنوان مثال، سوئد به‌طور منظم اطلاعات مالی و گزارش‌های عملکرد را منتشر می‌کند و به مشاوره‌های عمومی و بررسی‌های مستقل اهمیت می‌دهد.

نظارت مستقل: ارتقاء شفافیت و پاسخگویی از طریق نظارت مستقل بر امور مالی، به‌ویژه از طریق نهادهای نظارتی و سازمان‌های غیردولتی، به بهبود عملکرد مالی و کاهش فساد کمک کرده است. این نظارت مستقل شامل بررسی‌های دوره‌ای، ارزیابی‌های مستقل، و انتشار نتایج به‌طور عمومی است.

 راهکارهای عملی برای بهبود نظام برنامه‌وبودجه در ایران

–  ایجاد سیستم‌های شفاف و نظارت مستقل

یکی از مهم‌ترین درس‌هایی که از مدل‌های موفق کشورهای پیشرفته می‌توان گرفت، اهمیت شفافیت در فرآیند بودجه‌ریزی است. شفافیت در ارائه اطلاعات مالی و نظارت بر تخصیص منابع به کاهش فساد و افزایش اعتماد عمومی کمک می‌کند. برای بهبود نظام برنامه‌وبودجه در ایران، ایجاد سیستم‌های شفاف و نظارت مستقل ضروری است.

توسعه سیستم‌های اطلاعاتی: پیاده‌سازی سیستم‌های مدرن برای گزارشگری مالی و نظارت، به‌ویژه از طریق استفاده از نرم‌افزارهای یکپارچه و پلتفرم‌های دیجیتال، می‌تواند به بهبود شفافیت و دقت اطلاعات مالی کمک کند. این سیستم‌ها باید قادر به ارائه گزارش‌های دقیق و به‌روز درباره وضعیت مالی و تخصیص منابع باشند. به‌عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های ERP (برنامه‌ریزی منابع سازمانی) می‌تواند به بهبود فرآیندهای مالی و مدیریت منابع کمک کند.

ایجاد نهادهای نظارتی مستقل: تقویت نهادهای نظارتی مستقل برای ارزیابی و گزارش‌گیری از عملکرد سازمان‌ها، به‌ویژه از طریق ایجاد کمیسیون‌های نظارتی و همکاری با سازمان‌های غیردولتی می‌تواند به افزایش شفافیت و پاسخگویی کمک کند. این نهادها باید قادر به انجام بررسی‌های مستقل و ارائه گزارش‌های شفاف به عموم باشند.

– کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی

بهره‌برداری از شیوه‌های تدوین و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای بلندمدت و پایدار کشورهای توسعه‌یافته‌ای که از منابع و درآمدهای نفتی بی‌بهره‌اند، می‌تواند سرفصل‌های جدیدی را برای برنامه‌های آتی تأمین کند. تبدیل شیوه خام‌فروشی نفت به فروش فرآورده‌های پالایشگاهی و توسعه صنایع غیرنفتی فرصت‌های بی‌شماری برای توسعه کشور ایجاد می‌کند.

تنوع منابع درآمدی: توسعه منابع مالی جدید، به‌ویژه از طریق سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیرنفتی و حمایت از صنایع داخلی، می‌تواند به بهبود پایداری مالی و اقتصادی کشور کمک کند. این تنوع می‌تواند شامل توسعه بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات باشد. به‌عنوان مثال، سرمایه‌گذاری در بخش‌های فناوری اطلاعات، گردشگری و انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند به کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی کمک کند.

پشتیبانی از صنایع داخلی: ارائه حمایت‌های لازم به بخش‌های غیرنفتی، به‌ویژه از طریق تسهیلات مالی و کاهش موانع بروکراتیک، می‌تواند به توسعه پایدار کمک کند. این حمایت‌ها می‌توانند شامل ارائه تسهیلات مالی، مشوق‌های سرمایه‌گذاری و حمایت از تحقیق و توسعه باشند. به‌عنوان مثال، ایجاد صندوق‌های حمایتی برای استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط می‌تواند به رشد بخش‌های غیرنفتی کمک کند.

-تمرکز بر توسعه پایدار و نوآوری

تدوین و اجرای برنامه‌های توسعه‌ای بلندمدت و پایدار و همچنین حمایت از نوآوری و کسب‌وکارهای کوچک و متوسط می‌تواند به رشد و توسعه اقتصادی کشور کمک کند. توجه به توسعه پایدار و نوآوری می‌تواند به بهبود کارآیی نظام بودجه‌ریزی و رشد اقتصادی کشور کمک کند.

برنامه‌ریزی بلندمدت: تدوین برنامه‌های توسعه‌ای با اهداف مشخص و قابل‌اندازه‌گیری، به‌ویژه با تمرکز بر توسعه پایدار و استفاده بهینه از منابع، می‌تواند به بهبود کارآیی نظام بودجه‌ریزی کمک کند. این برنامه‌ها باید شامل اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی باشند و به‌طور منظم مورد بازبینی و ارزیابی قرار گیرند.

حمایت از نوآوری: ایجاد بسترهای مناسب برای توسعه و حمایت از کسب‌وکارهای نوپا، به‌ویژه از طریق ارائه تسهیلات مالی، کاهش موانع بروکراتیک و حمایت از تحقیقات و توسعه، می‌تواند به رشد اقتصادی پایدار کمک کند. این حمایت‌ها می‌توانند شامل ارائه تسهیلات مالی، مشوق‌های سرمایه‌گذاری و همکاری با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی باشند. به‌عنوان مثال، ایجاد مراکز نوآوری و فناوری و برنامه‌های آموزشی برای کارآفرینان می‌تواند به توسعه نوآوری و رشد اقتصادی کمک کند.

 جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سازمان برنامه‌وبودجه ایران با بهره‌برداری از تجربیات جهانی و اجرای اصلاحات اساسی می‌تواند به بهبود کارآیی و اثربخشی نظام مالی خود بپردازد. این اصلاحات باید شامل افزایش شفافیت، تقویت نظارت مستقل، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و توجه به توسعه پایدار و نوآوری باشد. با اجرای این اصلاحات، ایران قادر خواهد بود با بهبود وضعیت اقتصادی خود به توسعه پایدار دست یابد. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها می کوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.