واکاوی نقش فضای مجازی در مسئله حجاب و پوشش

فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دنیایی موازی با دنیای واقعی را به وجود آورده‌اند؛ دنیایی که قوانین خاص خودش را دارد و موجب شده است شاهد شکل‌گیری هویتی مجازی باشیم؛ هویتی که گاهی با هویت افراد در دنیای حقیقی تفاوت قابل ملاحظه‌ای دارد! از سوی دیگر از آنجا که حاکمیت فضای مجازی در اختیار ما نیست، در این فضا شاهد تبلیغ و ترویج فرهنگی مغایر با فرهنگ و ارزش‌های جامعه اسلامی-ایرانی هستیم. در عین حال ضریب نفوذ اینترنت و حضور در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در کشورمان بالاست و همین مسئله هم موجب می‌شود این فضا به محیط مناسبی برای تغییر ذائقه و فرهنگ‌سازی و در یک کلام نفوذ فکری- فرهنگی در جامعه تبدیل شود.

 به همین خاطر فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی یکی از مهم‌ترین بستر‌هایی است که در عادی‌سازی عبور از خط قرمز‌های اجتماعی، فرهنگی و حتی اخلاقی در جامعه ما نقش‌آفرینی کرده است، به گونه‌ای که با نگاهی گذرا به روند تغییرات اجتماعی و فرهنگی در خصوص مسئله‌ای همچون حجاب شاهد نقش پررنگ فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در ذائقه‌سازی مخالف با جریان اجتماعی و عقیدتی جامعه هستیم که در امتداد آن با شبهه‌افکنی، خط‌شکنی و عبور از خط قرمز‌ها و در نهایت عادی‌سازی بدحجابی و حتی بی‌حجابی پشتیبانی شده است.

همچنان که کمپین‌هایی همچون آزادی‌های یواشکی یا چهارشنبه‌های سفید با محوریت فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در اتاق فکر براندازی طراحی و اجرا شد؛ اتاق فکری که در امتداد آن با جنبش‌هایی همچون «زن، زندگی، آزادی» مواجهیم و مسئله حجاب و عفاف در محوریت تمامی این طرح‌ها قرار گرفته است چراکه مسئله حجاب نخستین گام برای استحاله نظام اسلامی است و در امتداد آن از پا درآوردن نظامی است که در برابر استکبار جهانی ایستاده است، از همین رو به تعبیر رهبر معظم انقلاب، حجاب نه فقط واجبی شرعی که واجبی سیاسی است. همچنان که پیگیری نقش مهم فضای مجازی در تغییرات فرهنگی و مسئله حجاب ما را به این کلام رهبری می‌رساند که فرموده‌اند: «فضای مجازی به اندازه انقلاب اسلامی اهمیت دارد.» سراغ دکتر سیدجواد شیخ‌الاسلامی رفته‌ایم و با وی درباره موضوع نقش فضای مجازی بر مسئله حجاب به گفتگو نشسته‌ایم. 

نقش فضای مجازی را در شکل‌گیری هویت مجازی و در ادامه آن عبور از خط قرمز‌های اجتماعی و فرهنگی همچون حجاب چگونه ارزیابی می‌کنید؟
محیط زیست انسان در شکل‌گیری شخصیت و هویت او نقش مهمی دارد. گاهی وقت‌ها دیده شده است فردی با تغییر محیط باور‌ها و هویتش تغییر پیدا می‌کند. مثلاً وقتی فردی از خانه و مدرسه راهی دانشگاه می‌شود، می‌بینیم از نظر هویتی دچار دگردیسی شده است و متناسب آن رفتار و کنش وی نیز تغییر می‌کند. یکی از محیط‌های زیستی که در عصر کنونی شاهد آن هستیم فضای مجازی است. خیلی از جوانان و نوجوانان ما با مصرف محتوا‌های این فضا تغییر نگرش می‌دهند و کم‌کم هویت‌شان دچار دگردیسی می‌شود و بیشتر مواقع این دگرگونی هویتی از فرد چیزی می‌سازد که با اینکه در هوای ایران تنفس می‌کند، اما رفتار یک فرد غربی را بازنمایی می‌کند. در این بین یکی از رفتار‌های بازنمایی‌شده از سوی افراد تغییر در پوشش است. 

 قبل از اینکه بخواهیم در سطح جامعه با مسئله کشف حجاب و بی‌حجابی مواجه باشیم، شاهد آن بودیم که در فضای اجتماعی و شبکه‌های اجتماعی برخی افرادی که حتی در جامعه محجبه بودند، بدحجاب یا بی‌حجاب ظاهر می‌شدند. آیا ویژگی‌های فضای مجازی موجب شکل‌گیری چنین رفتاری می‌شود؟
یکی از ویژگی‌های فضای مجازی تداعی‌کردن فضایی امن و خلوت در ذهن فرد است که گویی وی همه را می‌بیند و هیچ کس او را نمی‌بیند و ناشناس است! این تصور باعث می‌شود فرد خود را آزادتر از فضای واقعی تصور کند و با ایجاد صفحه‌ای با نام و نشانی دیگر، رفتار‌های آزادانه‌ای از خود نشان دهد که همه موارد گفته‌شده از ذات فضای مجازی نشئت می‌گیرد، بنابراین شاهد هستیم فردی که اهل حفظ حجاب یا رفتار‌های مذهبی است، در این فضا هویت یک فرد غیرمذهبی را جعل و در این هویت جدید، فکر می‌کند کسی نمی‌تواند او را شناسایی کند، بنابراین به بازنمایی رفتار‌های آزادانه خود می‌پردازد. 

 پیش از این ما در شبکه‌های اجتماعی غیرایرانی شاهد رفتار‌های خط‌شکنانه و عبور از خط‌قرمز‌های اخلاقی و فرهنگی همچون حجاب بودیم، هم اکنون این مسئله هر چند به شکلی کمرنگ‌تر در برخی سکو‌های داخلی هم رخ می‌دهد. دلیل بروز این مسئله را چه می‌دانید؟ آیا فضای مجازی در سکو‌های داخلی هم رها شده است؟
اقتضای فضای مجازی ناشناس‌بودن و ایجاد یک مکان خلوت است، بنابراین این مدل ایرانی و غیرایرانی ندارد! چون هر دو فضای ایجادشده تقریباً شبیه هم هستند و نمی‌توان به راحتی تمایز فرهنگی اسلامی- ایرانی در سکو‌های داخلی پیدا کرد، بنابراین رفتار‌های افراد در هر نوع از سکوی داخلی و خارجی تقریباً یکسان است. شاید ترس از کشف‌شدن هویت از سوی پلیس در سکو‌های داخلی بعضی افراد را محتاط‌تر کرده باشد، والا ذات فضای مجازی و سکو‌ها در تولید آزادانه از فرد باهم یکسان و سازوکار رشد شخصیت متناسب با فرهنگ اسلامی- ایرانی در سکو‌های داخلی نیز وجود ندارد یا حداقل در ظاهر یا بعد از مصرف افراد دیده نشده است. 

 چقدر از وضعیت کنونی حجاب را ناشی از فضای شکل گرفته فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر می‌دانید؟
وقتی نسل کنونی در فضای مجازی تنفس می‌کنند و زیست آنها در این فضا شکل می‌گیرد و یکی از محیط‌های اصلی حضور آنهاست و این فضا شکل‌دهنده لحظات مختلف و شرایط عاطفی مختلف افراد است، بنابراین مصرف محتوا‌های تولیدشده آن شکل‌دهنده رفتار کنونی افراد مخصوصاً قشر کودک تا نوجوان جامعه است و وقتی هم به محتوا‌های موجود نگاهی می‌اندازیم، می‌بینیم نه در سکو‌های خارجی و نه در سکو‌های داخلی هیچ کدام به دنبال تربیت فرهنگی صحیح افراد نیستند و دغدغه این سکو‌ها معرفی محصولات و فروش و مصرف است تا با گرفتن هزینه تبلیغات آنها، چیزی بیشتر از ترافیک داده برای‌شان درآمد داشته باشد، بنابراین بازنمایی فرهنگ صحیح همچون همان باید‌ها و نباید‌هایی است که در خانه و قانون‌های اجتماعی برای شکل‌دادن به رفتار صحیح و فرهنگی افراد می‌پردازد- این باید و نباید‌ها نمی‌تواند برای‌شان به درآمد منتج شود- و از آن فاصله گرفته و همان ذات رهابودن و فضای خلوت را برای افراد تداعی می‌کند تا از این آزادی خیالی کسب درآمد کنند. 

 با عنایت به اهمیت فضای مجازی و کارکرد‌های مثبت فراوان آن، چگونه باید با این مسئله مواجه شد تا آسیب‌های این فضا به حداقل برسد؟
حداقل کاری که می‌توان برای تغییر این فضا انجام داد، این است که اول به بازتعریف کنش سکو‌های داخلی برای تبیین، پررنگ‌کردن و ضریب‌دادن رفتار‌های صحیح فرهنگی اسلامی- ایرانی پرداخته شود، البته نه به صورت بدشکل و به قول دوستان گل‌درشت! بلکه مانند رفتار‌هایی که گاهی وقت‌ها در سکو‌های خارجی می‌بینیم که سیاست‌های فرهنگی خود را اعمال می‌کنند. در واقع گاهی با نام انتقاد‌های مردم یا سیاست‌های سکو یا سیاست‌های کشور به هر دلیلی رفتاری را که می‌خواهند از کاربر می‌گیرند و رفتار دیگر را حذف می‌کنند. دوم آموزش، حمایت و فرهنگ‌سازی برای تولید محتوای فرهنگی متناسب با نیاز جامعه است. سوم تبلیغ تولیدات انجام‌شده، البته اینها فقط راهکار اولیه است و باید راهکار‌های شناختی و فرهنگی عمیق‌تری طراحی شود.

و کلام آخر؟
تغییر حجاب و نوع پوشش زنان تنها یکی از پیامد‌های مصرف محتوا‌های کنونی فضای مجازی است. بحث‌های هویت فرهنگی و هویت ملی و تغییر باور‌ها که گاهی به تنفر از وطنی که در آن زندگی حقیقی دارند و ندیدن واقعیت‌های موجود در جهان منجر می‌شود، مشکل دیگری است که گاهی تغییر پوشش را برای ما در حداقل پذیرش قرار می‌دهد، اما نگرانی‌ها و دغدغه‌های فرهنگی اصلی باید برطرف شود، والا در داخل ایران نشسته‌ایم، اما هویت تفکرات‌مان غیرایرانی است و دنبال تحقق آرمان‌هایی هستیم که به تعالی فردی و ملی ما در زندگی حقیقی منتج نمی‌شود. وقتی در فضای مجازی و سکو‌های داخلی چیزی به نام معرفت‌افزایی و معرفی فرهنگی وجود ندارد و نسل‌های کنونی ما با دارایی‌ها و سرمایه فرهنگی بومی ایران آشنایی ندارند، اما هنرمندان و مکان‌های تاریخی غربی را بهتر می‌شناسند، این مصداق همان تهاجم فرهنگی غرب است. الان برای دختران ما چند انیمیشن، بازی یا محصول دیجیتال می‌توانید معرفی کنید که در آن به معرفی قهرمانان زن ایرانی پرداخته شده یا صفات زن ایرانی در آن برجسته‌سازی شده است؟ در آخر می‌توان گفت اگر می‌خواهیم در آینده نسلی با فرهنگ اسلامی- ایرانی داشته باشیم، باید برای مصرف فرهنگی فضای مجازی که زیست بچه‌های ما در آن است، فکری کنیم.

منبع: روزنامه جوان