از تخلیه سدها تا تخلیه تهران؛ گلایه پزشکیان از بی آبی؛ مردم چه کنند آقای رئیس جمهور؟

شایانیوز– به تازگی مسعود پزشکیان، با صدور هشدارهایی جدی درباره وضعیت منابع آب در  تهران، اظهار داشت که در صورت عدم بارش کافی تا آذر، ممکن است «آب تهران جیره‌بندی شود» و حتی «باید تهران را خالی کنیم». وی تصریح کرده که ذخایر آب سدها در پایتخت به سطح نگران ‌کننده‌ای رسیده و اگر روند کم ‌بارشی ادامه یابد، تداوم زندگی شهری در تهران به مخاطره خواهد افتاد.

این بیان، مبنی بر «تخلیهٔ تهران»، پرسش‌های فراوانی برانگیخته است: مردم تهران با خانه‌ها، شغل‌ها، زندگی روزمره و هزینه‌هایشان قرار است کجا بروند؟ آیا دولت برنامه‌ای برای اسکان، تأمین معیشت یا جابه‌جایی شهروندان دارد؟ آیا این صحبت، نوعی هشدار به مردم است یا اذعان به ناتوانی و درماندگی خود دولت؟ آیا بیان این سخنان به عموم شهروندان، تنش و استرس روانی وارد نمی‌کند؟

به ‌ویژه اینکه پزشکیان همزمان منابع دولت را نمایندگی می‌کند؛ به عبارت دیگر، او بخشی از ساختار حاکم است که مسئول مدیریت منابع آب است، نه فقط ناظر. در این چارچوب، این سوال مطرح می‌شود که آیا بیان چنین هشدارهایی، معادل درخواست از مردم برای «صرفه‌جویی» است یا معادل انتقاد از فقدان اقدام مناسب از سوی دولت و یا دولت‌های قبلی؟

سخنان پزشکیان نوعی تناقض در گفتار حاکمیتی را آشکار می‌کند؛ از یک‌سو او رئیس قوه مجریه است و باید پاسخ‌گو باشد، از سوی دیگر در مقام منتقد ظاهر می‌شود، گویی مسئولیت اصلی با دیگران است. چنین دوگانگی‌ای در گفتار، نه ‌تنها موجب سردرگمی افکار عمومی می‌شود، بلکه نشان ‌دهنده‌ شکاف میان تصمیم‌گیری و اجرا در دولت فعلی است.

هشدار یا تزریق استرس؟

در این میان یک نکته اساسی باقی می‌ماند: پزشکیان به جای اقدام فوری، به مردم هشدار می‌دهد و به آنها می‌گوید: حواستان باشد که آب نداریم. این نوع بیان، نوعی الزام به شهروندان است، در حالی که ساختار حکومتی شامل دولت که او رئیس آن است، باید مسئولیت پیشگیری، برنامه‌ریزی و اجرای راه‌حل را بر عهده بگیرد. به‌ عبارت دیگر، انتظار آن است که شخصی که در رأس قوه مجریه قرار دارد، ابتدا نشان دهد دولت چه کرده و چه خواهد کرد، سپس به مردم اطلاع دهد. البته دولت فعلی این بحران را از دولت‌های قبلی به ارث برده است و نقد اصلی به دولت‌های پیشین وارد است.

از سوی دیگر، نمی‌توان به کلی منکر حق وی شد؛ زیرا اگر واقعاً شرایط بحرانی است، هشدار دادن قابل درک است. مردم باید بدانند وضعیت چگونه است تا بتوانند مدبرانه عمل کنند: در این معنا، بخشی از مسئولیت اطلاع‌رسانی نیز بر دوش دولت است. بنابراین، سخنان پزشکیان را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخشی که درست است شامل هشدار به مردم برای کاهش مصرف و افزایش آمادگی و بخشی که محل نقد است مبنی بر اینکه انگار بار عمدهٔ مسئولیت بر مردم گذاشته شده، در حالی که دولت بخشی از مسئله و نه صرفاً بخشی از راه‌حل است.

در نظام‌های پاسخ‌گو، دولت موظف است برای بحران‌ها سناریوهای آماده داشته باشد، از تأمین آب اضطراری تا اصلاح زیرساخت‌ها. بیان جملاتی همچون «باید تهران را خالی کنیم» بیش از آنکه راه‌حل باشد، اعترافی تلخ به بن‌بست مدیریتی است؛ و جامعه را بیشتر ملتهب می‌کند.

پزشکیان اگرچه صادقانه از بحران سخن می‌گوید، اما این صداقت بدون ارائهٔ برنامه، تنها به اضطراب عمومی دامن می‌زند. هشدار درست است، اما هشدار بدون اقدام، چیزی جز ترس جمعی تولید نمی‌کند.

چقدر آب داریم و تا کی؟

بر اساس گزارش‌ها، ذخایر آب پشت سدهای تهران، در شرایط بحرانی قرار دارند. برای مثال، یکی از گزارش‌ها می‌گوید با حذف تأثیر سد طالقان، که مردم به آن امید بسته بودند و اندکی دلشان به آب‌های پشت این سد گرم بود، ذخیره واقعی آب تهران به حدود ۵ درصد می‌رسد. همچنین گزارش شده است که از ابتدای سال آبی جاری، تهران چند میلی‌متر بارش داشته و برخی سدها تنها برای چند هفته آب دارند.

پزشکیان اعتراف کرده: «اگر تا آخر آبان باران نیاید، جیره‌بندی خواهیم کرد و اگر تا آخر آذر نبارد، باید تهران تخلیه شود».

هشدار مسعود پزشکیان درباره کمبود آب و لزوم تخلیه تهران، اگرچه ممکن است از نظر برخی جدی و لازم باشد، اما در نحوهٔ بیان و مسئولیت‌گذاری مشکل دارد: دولت به جای اعلام وضعیت اضطراری به مردم، باید پاسخ دهد که «چه کرده‌ام» و «چه خواهم کرد». با این حال، نمی‌توان نادیده گرفت که وضعیت آبی تهران کاملاً بحرانی است و هشدار نیز برای وقوف کامل مردم به این بحران، لازم است.

اگر قرار است تهران زنده بماند، دولت و حکومت باید اول عمل را شروع کنند.

کارشناسان حوزهٔ منابع طبیعی بارها هشدار داده‌اند که بحران کنونی نه یک رویداد فصلی، بلکه یک «نظام فرسودهٔ مدیریتی» است. وضعیت کنونی، تنها نتیجه خشکسالی نیست، بلکه نتیجه سوءمدیریت منابع آبی نیز هست.  طی چهار دهه گذشته، توسعهٔ بی‌ضابطهٔ شهری، انتقال بین‌حوضه‌ای آب، تخریب منابع زیرزمینی و فقدان سیاست‌های بازدارنده، تهران را به یکی از پرریسک‌ترین کلان‌شهرهای خاورمیانه از نظر تأمین آب بدل کرده است.

به گفتهٔ برخی تحلیل‌گران، بحران آب در تهران دیگر مسئله‌ای اقلیمی نیست، بلکه مسئله‌ای امنیتی و اجتماعی است. تداوم بی‌برنامگی می‌تواند در آینده‌ای نزدیک، باعث جابه‌جایی میلیونی جمعیت از مرکز به پیرامون شود؛ مهاجرتی اجباری که پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی سنگینی خواهد داشت.

چشم‌انداز نگران‌ کننده: فروپاشی اجتماعی؟

محمد فاضلی زمانی گفته بود: «روزی خواهد رسید که مردم شیر آب‌شان را باز کنند و آب نباشد، کلید برق‌شان را بزنند و برق نباشد»؛ پیش‌بینی‌ای که حالا به نظر می‌رسد دارد در تهران تحقق می‌یابد. در شرایطی که بی‌آبی و فقر و بحران اقتصادی با هم ترکیب می‌شوند، ترس از فروپاشی اجتماعی مطرح می‌شود. گرچه جنگ، گرانی، کرونا یا بیکاری نتوانسته‌اند این زوال را به‌ طور کامل ایجاد کنند، اما یک بحران آبی گسترده و بلندمدت می‌تواند به اضمحلال زیرساختی و نهادی منجر شود.

واقعیت این است که هیچ بحرانی به اندازه بحران آب، قدرت تضعیف ساختار دولت‌ها را ندارد. تاریخ نشان داده که فروپاشی تمدن‌ها در بسیاری موارد، نه با جنگ، بلکه با بی آبی آغاز شده است. ایران امروز، با رشد جمعیت شهری، تمرکز منابع در پایتخت و ضعف زیرساخت‌ها، در آستانهٔ همان مرحله‌ای قرار گرفته که محمد فاضلی از آن سخن گفته بود. لحظه‌ای که شیر آب خشک می‌شود، اعتماد عمومی فرو می‌ریزد.

در نهایت، بحران آب آزمونی است برای صداقت و کارآمدی دولت پزشکیان. اگر او بتواند بحران را از مرحله هشدار به مرحله مدیریت برساند، شاید اوضاع قابل گذر کردن باشد. اما اگر این بحران ادامه یابد، تاریخ از پزشکیان نه به ‌عنوان هشدار دهنده‌ای دلسوز، بلکه به‌ عنوان شاهدی بر ناتوانی ساختار قدرت یاد خواهد کرد.