برآیند اسناد موجود این است که مردمان اصفهان همواره در امور دینی و مذهبی پیشتاز بوده و اهالی متدین آن ارادتی ویژه به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) داشته اند به طوری که برپایی برخی آیین ها در این نقاط حتی به سده های نخست اسلامی باز می گردد.
آیین های محرم در اصفهان پس از قرنها هنوز با شکوه خاص برگزار می شود به طوری که ارادتمندان و عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) را از اقصی نقاط ایران اسلامی به این خطه می کشانند تا جان و روح خود را در این عزاداری ها شست و شو دهند و بهره وافر ببرند.
۱. عَلَم گردانی خور و بیابانک
یکی از مراسمات متداول در استان اصفهان به ویژه در شهر خور و بیابانک از شهرستانهای شرق استان اصفهان، مراسم موروثی «عَلَم گردانی» است.
این مراسم که نزدیک به ۵ قرن قدمت دارد و هرساله مصادف با تاسوعای حسینی برگزار می‌شود و از نقاط مختلف استان و کشور افراد متعددی برای شرکت در این مراسم حاضر می‌شوند.
همزمان با برپایی آیین علم گردانی مردم به ویژه زنان با اسپند دود کردن و ظرف‌های گلاب به استقبال از عزادارن حسینی می‌روند و عطر و بوی اسپند آمیخته با گلاب در فضای کوی و برزن می‌پیچد،
علم ها به دو شکل دست و یک طرح اسلیمی اسلامی و سنتی هستند که توسط عزاداران در میان کوچه ها و خانه ها به حرکت درمی‌آیند و اهالی خانه ها نیز با گلاب و آب به تطهیر و تقدیس علم‌ها می‌پردازند.
بیشتر مرسوم است سادات علم ها را در دست گرفته و در میان کوچه و خیابان‌ها حمل می‌کنند، علم‌ها پوشیده از پارچه‌های ابریشمی سیاه به نشانه عزادار بودن و سبز به نشانه مظلومیت حضرت عباس (ع) هستند.
و همراه با نوحه خوانی و سینه زنی و عزاداری توسط عزاداران حسینی مراسم حمل آنها انجام می‌شود.
۲. آیین زار خاک
آیین ‘زار خاک’ از اصلی ترین این مراسم در خطه شرق اصفهان به شمار می رود که عصر تاسوعا در قلعه تاریخی روستای قورتان برگزار می شود.
زار خاک به شکل معمول از روز اول تا دوازدهم محرم برقرار است، اما روز تاسوعا روز برگزاری آیین اصلی است و در این روز جمعیت بسیاری به میدان و خیابان اصلی روستا می‌آیند؛ در این آیین پیر و جوان، زن و مرد و همه اهالی روستا حضور دارند.
مردم این روستا در ۲ دسته سید شال سبز و مردم عادی به راه می افتند و شال های خود را تکان داده و ذکرهایی زمزمه می کنند.
روز تاسوعا مراسم عزاداری یاد شده از صبح تا اذان ظهر ادامه دارد، ابتدا همه کوچه ها و خیابان‌های خاکی با آب شسته و سپس در میانه راه کاه پاشیده می شود تا جایی که کاه تمامی معابر را پر کند.
شروع آیین با گرداندن شال‌ها آغاز می شود که به آن ‘شال‌گردانی’ می گویند، سپس دسته سادات شروع به حرکت کرده و به دنبال آنها عموم مردم حرکت می کنند و تا کمی پیش از غروب آفتاب همه روستا را می پیمایند،
در طول حرکت در روستا هر چند قدم، همه دسته می‌نشیند، مشتی کاه بر سر می‌ریزد و سپس به راه خود ادامه می دهد.
۳. آیین فانوس گردانی کوهپایه
یکی از مراسمات محرم شهر کوهپایه در شمال شرق استان اصفهان است که در شب شام غریبان برگزار می‌شود، این مراسم با قدمتی بیش از ۲ قرن در حقیقت از اصلی‌ترین مراسمات بومی این منطقه محسوب می‌شود.
عزاداران حسینی در این منطقه با حرکت از روستای جبل مسیر عزاداری خود را آغاز می‌کنند.
در مراسم فانوس گردانی کوهپایه مردم در شام غریبان حسینی با در دست گرفتن فانوس‌های روشن و همچنین علامت‌هایی که با تعداد زیادی فانوس که عمدتا چهل عدد است
و گردش در کوچه و خیابان و روضه خوانی اهل بیت غریب و مظلوم امام حسین (ع) به سمت امامزاده شاه ناصر این منطقه رفته و این امامزاده محل عزاداری و اجتماع عزاداران حسینی در شام غریبان می‌شود.
۴. شبیه سازی فرات و صحرای کربلا
شهر هرند از جمله کانون های اصلی عزاداری شرق اصفهان به شمار می رود که سوگواران زیادی را از دیگر مناطق شرقی به این شهر می کشاند.
در آیین شبیه سازی فرات و صحرای کربلا، تمامی صحنه های واقعه کربلا شبیه سازی می شود و به صورت آیین عزاداری از مکانی موسوم به قدس الحسین این شهر به طرف حسینیه ادامه می یابد.
تمامی ویژگی های صحرای کربلا از جمله کاروان ها، اسرا، رودخانه، شهیدان و سپاه یزید در این شبیه سازی وجود دارد.
۵. آیین جغجغه زنی ابیانه
روستای تاریخی ابیانه یکی از روستاهای مطرح استان اصفهان است، این روستا که از توابع شهرستان نطنز در شمال غرب استان اصفهان است که رسوم متنوعی دارد به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی، رسم جغجغه زنی در این روستا با حضور عزاداران حسینی انجام می‌شود.
عزاداران در دسته های چند نفره یا به صورت انفرادی، دو عدد جغجغه های چوبی را در دست گرفته و در کوچه های روستای ابیانه به پرسه زنی مشغول می‌شوند و همزمان با برهم کوبیدن جغجغه‌ها و صدای خاص آن را در گوش کوچه‌های روستا طنین انداز می‌کنند،
این مراسم معمولا از محله یسمون روستا آغاز می‌شود و در امامزاده عیسی و یحیی به نقطه اوج می‌رسد و پس از عزاداری در این دو محل و نوحه خوانی، عزاداران به محله یسمون باز خواهند گشت.
۶. آیین چاووش عزا
آیین های ماه محرم در کاشان و برخی شهرهای همجوار با نصب پرچم ها در معابر عمومی بتدریج نمایان و با حضور دسته چاووش عزا در بازار قدیمی شهر در آخرین روز ماه ذی الحجه به عنوان نخستین دسته عزاداری جهت آگاه کردن مردم از فرا رسیدن ماه پیروزی خون بر شمشیر آغاز می شود.
مجالس عزاداری در کاشان از شب نخست محرم به جد در مسجدها، حسینیه ها و هیات ها آغاز می شود و در کنار آن روزانه یکی از هیات های عزاداری بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته می تواند در بازار حضور یافته و به برگزاری آیین سوگواری حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) و 72 تن از یاران ایشان بپردازد. سوگواری محرم و صفر در دیار کاشان با آیین های ویژه ای مانند سقایی و شمع زنی نیز همراه است.
۷. آیین شمع زنی و چهل منبر
از برنامه های مردم شهر کاشان در شب عاشورا که هزاران زن و مرد و پیر و جوان آن را اجرا می کنند، مراسم شمع زنی است، ساعاتی به غروب آفتاب روز تاسوعا نذر داران و علاقه مندان شرکت در این مراسم 72 شمع به یاد ۷۲شهید روز عاشورا در دست گرفته و با وضو و طهارت و به صورت پا برهنه در 40 مکان مذهبی و مقدس شهر نظیر زیارتگاه‌ها، مساجد، تکیه ها و حسینیه ها به یاد شهیدان کربلا شمع روشن می کنند.
دلیل اینکه عزاداران به چهل مکان مقدس می روند و در آن مکان‌ها شمع روشن می‌کنند، این است که بنا به نوشته مقاتل و تاریخ عاشورایی، کاروان اسرای اهل بیت (ع) را از کربلا تا شام چهل منزل بردند.
متولیان مکانهای مقدس منبری برای روشن کردن شمع در جلو ورودی این محل‌ها در نظر گرفته و در کنار آن منبر کاسه‌ای می گذارند تا شمع زنان نقل و نبات و بسته های مشکل گشا و شکلات را در آن قرار داده و متولی آن مکان این نذورات را بین کودکان تقسیم می‌کند.
۸. آیین سقایی
افراد که به طور معمول در عنفوان جوانی با برگزاری آیینی خاص به سقایی می رسند، در قالب چهار دسته در دهه نخست محرم با بستن لنگی به کمر، انداختن مشک سقایی بر دوش و جام های فلزی به دست در بازار کاشان بین عزاداران حضور یافته و سوگواران را به یاد لب تشنه علمدار کربلا سیراب می کنند.
۹. آیین گِل مالی
آیین سنتی «گِل مالی» از جمله مراسماتی است که بومی استان اصفهان نیست اما با حضور مهاجرین در اصفهان، این مراسم نیز در استان اصفهان هرسال همزمان با تاسوعا عاشورای حسینی برگزار می‌شود.
گل مالی از آیین های عزاداری سنتی خرم آباد است که پس از مهاجرت این هموطنان به فولاد شهر اصفهان، هر ساله در این شهر برگزار می‌شود، مراسم گل مالی با آیین «تراش عباس» برگزار می‌شود،
این مراسم مقدمه‌ای برای برگزاری مراسم گل مالی است که با نظافت عزاداران و تهیه مقدمات مراسم گل مالی روز تاسوعا انجام خواهد شد.
در روز تاسوعا عزاداران حسینی خاک رس مشهور به گل باغچه را فراهم می‌کنند و در محل‌هایی از پیش تعیین شده که معمولا مقابل تکایا و حسینیه‌ها قرار دارد همراه با نوحه خوانی و سینه زنی می ریزند تا خاک مراسم گِل مالی روز عاشورا را فراهم کرده باشند.
در روزی عاشورا خاک‌هایی که روز تاسوعا در محل مخصوص ریخته شده است، با گلاب و آب قاطی می‌شود و عزاداران حسینی گل‌های تهیه شده را به سر و صورت و لباس و بدن خود می مالند و در تکایا و حسینیه‌ها به عزاداری می‌پردازند،
همچنین دسته‌هایی متشکل از این عزاداران گل مالی شده تشکیل و در محله‌ها و خیابان‌ها در قالب دسته های سینه زنی و زنجیر زنی حرکت و عزاداری می‌کنند.
۱۰. مراسم نخل برداری و نخل بندان
همچنین برگزاری آیین نخل‌برداری که نمادی از تشییع پیکر پاک حضرت سید الشهدا (ع) می باشد، در روز عاشورا با پنج نخل سرپره، فین، باغ، کلهر و باباشرف به طور ویژه با حضور پرشور و اعتقاد خاص خیل عزاداران در کاشان و برخی دیگر از نقاط شمالی استان اصفهان برگزار می شود.
نمونه دیگر آن آیین سنتی- مذهبی نخل بندان در شهر زواره از توابع شهرستان اردستان در فاصله 118 کیلومتری شمال شرقی اصفهان است.
نخل نماد تابوت و نخل گردانی نماد تشییع جنازه حضرت سید الشهدا (ع) و یاران ایشان است که بتدریج با ساخت حسینیه ها و ایجاد صفه نخل، اجرای آیین نخل بندی و نخل گردانی منظم تر شد.
این نخل سالانه آخرین جمعه منتهی به آغاز ماه محرم از چوب تهیه و به وسیله پارچه های رنگارنگ پوشیده و تزیین می شود که بستن پارچه ها و آماده سازی آن نخل بندان نام دارد.
۱۱. آیین جاروکشی
این آیین هرساله در تکیه تاریخی ارشاد علیای نطنز با حضور پیرغلامان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) برگزار می شود.
پیرغلامان بیرون از تکیه جارو به دست صف می کشند و با همراهی مردم و خواندن ذکری ویژه وارد تکیه می شوند و یک نفر با کوزه آب جلوی بقیه حرکت می کند.
۱۲. آیین نان عباسعلی
نذری به ویژه توزیع خوراکی ها و نوشیدنی ها یکی از آیین های مشترک در نقاط شمالی استان اصفهان است که از جمله در این زمینه می توان به نذر شیر و پختن نانی در روز تاسوعا با نام نان عباسعلی در کاشان و آران و بیدگل اشاره کرد.
مردم آران و بیدگل در شب تاسوعا دیگ های نذری نوعی حلوا (به زبان محلی ترحلوا) را برپا می کنند و پای این دیگ ها به راز و نیاز و طلب حاجت می پردازند.
صبحگاه، عزاداران با این ترحلوا و نانی که مردم روز تاسوعا به نام حضرت ابوالفضل العباس (ع) می پزند (نان عباسعلی) پذیرایی می شوند.
۱۳. آیین سنج زنی
شهرستان آران و بیدگل با بیش از 120 هیات مذهبی، از ظرفیت زیادی در زمینه آیین های سنتی برخوردار است که از جمله آنها می توان به سنج زنی اشاره کرد.
آیین سنج زنی یا نمایش سنگ زدن گروهی در مخالفت با سپاه شمر برای تاختن با اسب ها بر پیکر بی جان شهدای کربلا می باشد.
گروهی به شکل نمادین در این آیین با چوب هایی که سنگ یا سنج نامیده می شود، به حرکت درآمده و اشعار خاصی را با گویش محلی زمزمه می کنند.
۱۴. آیین خیل عرب
خیل عرب از دیگر آیین های عزاداری شهرستان آران و بیدگل است که در روزهای 11 و 12 محرم در شهر نوش آباد برگزار می شود که نماد حرکت طایفه بنی اسد برای خاکسپاری پیکرهای بر زمین مانده شهدا در صحرای کربلا است.
این آیین به صورت نمادین در نوش آباد اجرا می شود و در آن گروهی عزادار در حالی که لباس سفید عربی بر تن دارند، با ضربات موزون نی های چوبی، اشعار موزون می خوانند و ژرفای اندوه خود را به نمایش می گذارند.
۱۵. آیین طوق گردانی
مردم شهر ابوزیدآباد از توابع آران و بیدگل نیز پس از یک دهه عزاداری و سوگواری در حسینیه ها و تکایا، صبح روز عاشورا به برگزاری آیین های طوق گردانی و نخل برداری می پردازند.
بزرگترین میدان گاه کهن ابوزیدآباد به نام میدان اعتمادی روز دهم ماه محرم هر سال میزبان آیین نخل برداری، طوق گردانی و ذوالجناح گردانی است و هنگام اجرای هر پرده از رویدادهای روز عاشورا به صورت نواخوانی جمعی و سنتی در میانه میدان خوانده می شود.
۱۶. آیین کتل
کتل زیباترین و باشکوه ترین آیین شهر نوش آباد در روز عاشوراست. نوش آبادی ها کتل را نماد علی اصغر می دانند، گر چه این سنت با آیین های برکت بخشی، باران خواهی و حاصلخیزی ایرانی که کودکان در آن نقش محوری دارند، ارتباط اساسی دارد.
کتل کودکی است که روز عاشورا بر اسبی تزیین شده، می نشانند که البته ترتیبش چنین است که پیش از تولد کودک نذر می کنند تا اگر نوزاد پسر شود، در نخستین یا دومین عاشورای پس از تولدش کودک را کتل کنند.
