بررسی ۱۷ مسجد ایرانی ثبت شده در فهرست موقت یونسکو

باشگاه خبرنگاران جوان -در حال حاضر پرونده مساجد ایرانی به عنوان پرونده پیشنهادی در سایت یونسکو بارگذاری شده است. این پرونده شامل ۱۷ مسجد از جمله مسجد جامع فهرج، تاریخانه دامغان، مسجد جامع ساوه، مسجد جامع نی ریز، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع یزد، مسجد جامع گناباد، مسجد ملک زوزن، مسجد-شاه (مسجد امام) اصفهان، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد آقا بزرگ، مسجد سپهسالار، مسجد جامع نائین و مسجد جامع سمنان است.

این در حالی است که علی دارابی معاون میراث فرهنگی در آئین یادمان روز جهانی مسجد گفت: پرونده ۳۶ مسجد تاریخی از نقاط مختلف ایران در حال آماده‌سازی برای ارسال به یونسکو است.

اما در پرونده پیشنهادی ایران به یونسکو توضیحاتی درباره مساجد ایرانی داده شده است که بدین ترتیب است: معماری مساجد در ایران، به دلیل فناوری مورد استفاده و به دلیل طراحی فضا، که خود ریشه در سنت‌های معماری ایرانی پیش از اسلام دارد، از نظر ویژگی‌های فضایی، معماری و ویژگی‌های معنوی منحصر‌به‌فرد و برجسته است. در واقع از دیدگاه تاریخ‌گرایی معماری، دو نوع مسجد در ایران وجود دارد. اول، آن دسته از مساجدی که در اوایل دوره اسلامی ساخته شده‌اند و طرح و ویژگی‌های آنها با سبک شبستانی ستون‌دار سازگار است؛ و دوم، آن دسته از مساجدی که می‌توان آنها را صرفاً مساجد ایرانی دانست.

روند توسعه ساخت مساجد مسجد ایرانی از نظر ویژگی‌های معماری منحصر‌به‌فرد است و حداقل در مراحل اولیه توسعه خود، از معماری ایرانی پیش از اسلام بسیار الهام گرفته است. مساجد ایرانی دارای سازمان‌های فضایی توسعه‌یافته‌ای هستند. علاوه بر این، ترکیبی از اشکال پیش از اسلام که از آتشکده‌ها سرچشمه گرفته‌اند، عناصر معماری حجازی و باور‌های اسلامی، منجر به معماری اسلامی ایرانی منحصر به فردی شده است. مسجد ایرانی نمونه‌ای برجسته از توسعه طراحی معماری مساجد در جهان اسلام است.

معماری اسلامی ایرانی به طور کلی و معماری مساجد ایرانی به طور خاص را باید تحت تأثیر فرهنگ محلی پیش از اسلام ایران دانست. استفاده از طاق‌ها و طاق‌های مختلف، ایجاد گنبد بر روی پایه مربع (چندضلعی) و ایوان، از جمله عناصر اصلی معماری هستند که از دوره پیش از اسلام به ارمغان آورده شده‌اند. علاوه بر این، طراحی مساجد نوع چهار ایوانی بر اساس چهار ایوان یا ایوان‌های قدیمی اشکانیان (۲۵۰ قبل از میلاد تا ۲۵۰ میلادی) و ساسانیان (۲۲۴ تا ۶۵۲ میلادی) و حتی قبل از آنها، تا هخامنشیان (۵۵۹ تا ۳۲۱ پیش از میلاد) بوده است. در مورد تزئینات معماری، هیچ پدیده‌ای در دوره اسلامی وجود ندارد. به عنوان مثال، هنر و صنعت کاشی‌کاری به هخامنشیان و ایلامیان و گچ‌بری به ساسانیان برمی‌گردد. پس از گسترش اسلام در ایران، معماران و صنعتگران ایرانی به کار خود با سنت‌های معماری قدیمی ادامه دادند.

مراحل توسعه و الگو‌های معماری در مساجد

مساجد ایرانی مراحل مختلفی از توسعه و تحول را پشت سر گذاشته‌اند و طرح‌های معماری متنوعی را با خود به همراه آورده‌اند. مراحل توسعه و الگو‌های معماری زیر را می‌توان در طول تقریباً ۱۲۰۰ سال گذشته ردیابی کرد:

مساجد شبستانی (قرن اول و دوم هجری قمری): مساجد جمعه شوش، سیراف و ساوه؛ مسجد‌های شبستانی بهبود یافته (سده‌های ۳ و ۴ هجری قمری): تاریخانه (دامغان)؛ مساجد جمعه فهرج و نائین؛ مسجد‌های گنبددار و ایوان‌دار (سده‌های ۴ و ۵ هجری قمری): مساجد جمعه نیریز و نطنز؛ مساجد گنبددار و ایوان‌دار، تحول مساجد شبستانی (سده‌های ۵ و ۶ هجری قمری): مساجد جمعه اصفهان، قزوین، گلپایگان، زواره و اردستان؛ مساجد ایوان‌دار تثبیت‌شده (سده‌های ۷ و ۸ هجری قمری): مساجد جمعه گناباد، یزد، اشترجان، ورامین، کرمان؛ مساجد ایوان‌دار کاملاً تزئین‌شده (سده‌های ۹ و ۱۰ هجری قمری): مساجد گوهرشاد، امیرچخماق، کبود؛ شکوه مساجد ایرانی (سده‌های ۱۱ و ۱۲ هجری قمری): مساجد شاه و حکیم در اصفهان؛ آخرین تحولات (قرن‌های ۱۳ و ۱۴ هجری): مسجد النبی (قزوین)، مسجد آقابزرگ (کاشان)، مسجد سلطانی سمنان، مسجد_مدرسه سپهسالار.

نقشه چهار ایوانی، که شاید ریشه‌ای مشابه طرح باغ ایرانی داشته باشد، گنبد‌های رنگارنگ، طاق‌ها، فواره‌ها، استخرها، تقارن، مقرنس‌ها، خوشنویسی، ایوان‌ها، آجرکاری در ساخت و همچنین در تزئینات، کاشی‌های لعاب‌دار و کاشی‌کاری از جمله ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد مساجد ایرانی هستند.

هر یک از مساجد انتخاب شده در این پرونده، ویژگی‌های خاص خود را در تاریخ طولانی ساخت مساجد در ایران نشان می‌دهد. مسجد جامع فهرج به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد باقی مانده در ایران، نمایانگر یک مرحله تکاملی مهم در ساخت مساجد از سیستم‌های ستون و نعل درگاه به سقف‌های چوبی روی طاق‌ها است. مسجد تاریخانه در دامغان، استان سمنان، نشانگر تغییر عضو سازه‌ای اصلی ساخت مساجد از ستون‌ها به جرز‌ها در قرن نهم است. با توجه به کاوش در منابع باستانی زرتشتی و سنت رایج در تصاحب اماکن مقدس و همچنین شباهت‌های بین شکل‌گیری عناصر سازه‌ای و پوسته ساختمانی این مسجد با معماری ایرانی پیش از اسلام، با در نظر گرفتن کاخ ساسانی در تپه حصار دامغان، تاریخانه به دوره ساسانیان تعلق دارد. مرحله اولیه مسجد جامع ساوه در قرن اول هجری ساخته شده است. در طول دوره‌های مختلف تاریخی، مسجد جامع ساوه با تطبیق با اضافات تزئینات و معماری متمایز هر دوره، عملکرد اصلی خود را ادامه داده است.

مسجد جمعه نیریز، در استان فارس، حداقل در سه مرحله ساخته شده است که دوره‌های آل بویه، سلجوقی و ایلخانی را در بر می‌گیرد. اولین شواهد ورود ایوان به مساجد ایرانی را می‌توان در مسجد نیریز مشاهده کرد. تاریخ محراب آن ۳۴۰ هجری قمری است که مربوط به دوره آل بویه است. پس از آن مراحل معماری دیگری از جمله شبستان ستون‌دار با سقف مسطح و ایوان شمالی ساخته شد. در نیریز، ایوان شمال غربی رو به محراب اصلی، در تاریخی دیرتر ساخته شد و پس از آن دو ردیف طاق‌های جانبی در امتداد حیاط و دیوار‌های ایوان اضافه شد.

مسجد جامع (مسجد جمعه) که در مرکز تاریخی اصفهان واقع شده و در سال ۲۰۱۲ در فهرست میراث جهانی ثبت شده است، می‌تواند به عنوان نمونه‌ای خیره‌کننده از تکامل معماری مساجد در طول دوازده قرن، از سال ۸۴۱ میلادی، دیده شود. این مسجد قدیمی‌ترین بنای حفظ‌شده از نوع خود در ایران و نمونه اولیه‌ای برای طرح‌های بعدی مساجد در سراسر آسیای مرکزی است. این مسجد از قدیمی‌ترین مساجد جمعه (جماعت) در ایران است که در مرکز تاریخی اصفهان واقع شده است.

مسجد جامع اردستان، بنایی از اوایل اسلام است که در طول تاریخ طولانی استفاده از آن، الحاقات زیادی داشته است. بر اساس شواهد معماری موجود، ساختار اولیه این مسجد به قرن دوم هجری قمری برمی‌گردد. به همین دلیل، این مسجد دارای طرح شبستانی ستون‌دار با حیاط مرکزی و فضا‌های سرپوشیده در حاشیه است. گنبد و ایوان در سال‌های ۵۵۳ و ۵۵۵ به قبله‌گاه اضافه شدند. چند قرن بعد، این مسجد به مسجدی چهار ایوانی تبدیل شد.

مسجد جامع زواره که در مرکز شهر زواره، پیش از اسلام، واقع شده است، قدیمی‌ترین نمونه‌ی تاریخ‌گذاری‌شده از طرح چهار ایوانی است. می‌توان تاریخ ۱۱۳۵ (۵۳۰ هجری قمری) را برای این بنا تعیین کرد. بانی مسجد، ابوطاهر حسین بن غالی بن احمد معرفی شده است. مجموعه مسجد جمعه یزد که در مجاورت مرکز شهر یزد قرار دارد، در قرن دوازدهم میلادی تأسیس شد. با این حال، آنچه امروزه در این مکان قرار دارد، مسجد جدید (مسجد جدید) است که در سال ۱۳۲۴ میلادی در زمان ایلخانیان ساخته شد و بعد‌ها به تدریج توسعه یافت و در نهایت در دوره مظفریان تکمیل شد. یکی از ویژگی‌های متمایز این مجموعه، ایوان بلند شرقی است که دو مناره بلند در هر طرف آن قرار دارد.

مسجد جمعه گناباد در جنوب استان خراسان واقع شده است. این بنا که بنایی ارزشمند از دوران سلسله خوارزمشاهیان (حدود ۱۰۷۵-۱۲۳۰ میلادی) است، در اثر زلزله آسیب دیده و چندین بار بازسازی شده است. بازسازی اساسی آن در دوره قاجار (۱۷۷۹-۱۹۲۴ میلادی) انجام شده است. این مسجد، مسجدی دو ایوانی در حیاطی بزرگ است.

بقایای یک مسجد جامع در زوزن (خواف-خراسان) مربوط به (اوایل قرن هفتم هجری قمری) میدان امام (نقش جهان) که توسط شاه عباس اول کبیر در آغاز قرن هفدهم ساخته شده و از همه طرف با بنا‌های یادبودی که توسط مجموعه‌ای از طاق‌های دو طبقه به هم متصل شده‌اند، احاطه شده است، در سال ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی ثبت شد و به خاطر مسجد سلطنتی (مسجد شاه)، مسجد شیخ لطف الله، ایوان باشکوه قیصریه و کاخ تیموری قرن پانزدهم شناخته می‌شود. مسجد سلطنتی (مسجد شاه) که در ضلع جنوبی میدان واقع شده و رو به مکه زاویه دارد، مورد توجه ویژه قرار گرفته است.

این مسجد همچنان مشهورترین نمونه از معماری رنگارنگ ایرانی است که در دوران سلسله صفوی به اوج خود در کشور رسید. مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان، که به عنوان مسجد خصوصی برای دربار سلطنتی ساخته شده است، امروزه یکی از شاهکار‌های معماری صفوی محسوب می‌شود. این مسجد در سال ۱۶۲۲ به نام شیخ لطف الله نامگذاری شد. میسی العاملی (متوفی ۱۶۲۲)، عالم و مدرس برجسته مذهبی (و پدرزن شاه عباس). مورخان معماری این را یا به این واقعیت نسبت می‌دهند که اعضای خانواده شاه از آن برای عبادت خصوصی استفاده می‌کردند یا اینکه به عنوان محراب زنانه عمل می‌کرده است.

مسجد آقا بزرگ (آقا بزرگ) مسجد و مدرسه‌ای است که در بخش مرکزی کاشان، در قلب هسته تاریخی شهر آن واقع شده است. این مجموعه به نام متکلم ملأ مهدی نراقی دوم، معروف به آقا بزرگ، نامگذاری شده است. این بنا زمینی طویل و تقریباً مستطیل شکل را در جهت شمال غربی به جنوب شرقی اشغال می‌کند. یک حیاط گود در دو طبقه (سطح زمین و بالکن) ساخته شده است که مرکز این مجموعه را اشغال می‌کند. مسجد سپهسالار یک مسجد جامع و مدرسه بزرگ در تهران است. این مسجد به نام بانی آن، میرزا حسین خان سپهسالار قزوینی، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار، نامگذاری شده است. در واقع این مسجد، یک مجموعه بزرگ است که در … قرن چهاردهم هجری قمری با استفاده از تکنیک‌های سنت‌های معماری قدیمی، در طول گسترش و توسعه تهران. منابع مکتوب تاریخی، ساخت اولیه بنا را به سال ۱۸۷۹/۱۲۹۶ هجری قمری نسبت می‌دهند، اما ساخت و ساز تا اوایل دهه ۱۸۹۰/۱۳۰۰ هجری قمری و پس از آن ادامه یافت. پس از انقلاب ایران، این مسجد به مسجد شهید مطهری تغییر نام داد.

این مساجد پیشنهادی شامل برخی از شاخص‌ترین، تأثیرگذارترین و متمایزترین مساجد است که تحولات معماری مساجد ایرانی را از اوایل دوره اسلامی تا دوران اخیر به نمایش می‌گذارد. این مجموعه نه تنها تحولات معماری منحصر‌به‌فرد تکنیک‌های مورد استفاده در ساخت مساجد در ایران را نشان می‌دهد، بلکه ویژگی‌های معماری بسیار متمایزی را که ریشه در دوران پیش از اسلام ایران دارد، نشان می‌دهد. علاوه بر این، نشان‌دهنده اهمیت و تأثیرات ویژه فرهنگ ایرانی در ترویج هنر اسلامی در جهان و همچنین تأثیرپذیری هنر و فرهنگ ایرانی از مفاهیم و حکمت اسلامی است. به این معنی که غالب‌ترین و ملموس‌ترین سبک ساخت و ساز در دوران پس از اسلام ایران در ساخت مساجد تغییر شکل یافته است. تطبیق این دو این امر به یک سبک معماری برجسته و در واقع زیبا منجر شد. از همان ابتدا که در تاریخانه دامغان تجلی یافت، تا باشکوه‌ترین مساجد مسجد جمعه اصفهان و اخیراً با ادغام هنر مدرن و معاصر ایرانی در ساخت مساجد در ایران، می‌توان اهمیت برجسته و ارزش جهانی «مسجد ایرانی» را مشاهده کرد.

بررسی شباهت‌های مساجد ایرانی با مساجد سایر کشور‌ها

طرح مسجد ایرانی با همتایان خود در سایر کشور‌های اسلامی متفاوت است. برخی از مساجد، مانند مسجد چهار ایوانی، در اطراف یک حیاط بزرگ و باز با یک تالار طاق‌دار عظیم در هر دیوار حیاط چیده شده‌اند. می‌توان از نظر معماری، هر مسجد از این مجموعه را با تعدادی از مساجد دیگر در دوره‌های مورد احترام خود در ایران مقایسه کرد. به این ترتیب می‌توان در مورد شباهت‌ها و تفاوت‌ها و همچنین جایگاه مسجد انتخاب شده در نامگذاری و همچنین جایگاه آن در توسعه تدریجی معماری “مسجد ایرانی” بحث کرد. مساجدی مانند مسجد جامع هرات، مسجد ابن طولون در قاهره، مسجد بی‌بی خانم (ثبت‌شده در فهرست مرکز تاریخی بخارا) در سمرقند، مسجد کالیان در بخارا، ازبکستان؛ مسجد آبی در ایروان، ارمنستان، مسجد سلیمیه و مجتمع اجتماعی آن (ثبت‌شده در سال ۲۰۱۱) از ترکیه، مسجد تاریخی باقرحات در بنگلادش. همچنین باید گفت که از مسجد بسیار قدیمی حضرت محمد (مسجد هیپوستیل) گرفته تا سبک‌های مختلف معماری مساجد در آسیا، آفریقا و اروپا، می‌توان شباهت‌ها و تفاوت‌هایی بین این بنا‌ها و «مسجد ایرانی» یافت. علاوه بر این، برخی از بناها، یعنی: مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد شاه (امام) و مسجد جمعه در اصفهان، پیش از این در فهرست میراث جهانی ثبت شده‌اند.

منبع: مهر