«اخلاق خوب»، «اخلاق اجتماعی»، «اخلاق و معرفت» وسایر عباراتی که واژه «اخلاق» نقطه اشتراک آنهاست اگرچه دارای شباهت هستند، اما در مفهوم و درون مایه، معانی متفاوتی را در خود جای داده‌اند. توجه به اخلاق در انسان‌ها به صورت فردی و در اجتماع از جنبه اجتماعی همواره مورد توجه دانشمندان بوده است. اخلاق در ساحت‌های مختلف دارای معانی مختلفی است که کاربرد آن را نیز متفاوت می‌کند. صحبت از اخلاق در روانشناسی متفاوت از صحبت از اخلاق در علم فلسفه است، اخلاق در دین دارای ارزش‌های خاص خود است که در جامعه شناسی با وجود مشابهت‌ها، تفاوت‌های بنیادین دارد.
این اتفاق در خصوص عبارت فرهنگ نیز صدق می‌کند. فرهنگ از منظر جامعه شناسان، فلاسفه، مردم شناسان، سیاستمداران و اندیشمندان علوم مختلف تعاریف گوناگونی را شامل می‌شود که این تشکیک در تعاریف موضع هر علم را نسبت به آن آشکار می‌کند. چه بسا قرارگیری واژه فرهنگ در کنار دیگر واژگان معنا و هویت تازه‌ای میابد و دارای تعابیر و تعاریف جدید می‌شود که حامل ارزش‌های خاص خودش است.
«فرهنگ» و «اخلاق» از دیرباز همواره دو مفهوم بهم پیوسته بوده‌اند که در تعاریفی آن را ظرف مظروف هم دانسته و در تعاریف دیگری آن را کامل کننده یکدیگر می‌دانند. اخلاق مجموعه رفتار‌ها و کرده‌های انسانی است که در هر جامعه‌ای تفاوت دارد. مساله دیگری که هر از گاهی در میان سخنان پژوهشگران و حتی مردم عادی در شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم قضاوت نسبت به وضعیت اخلاقی جامعه است. برخی از محققان و اندیشمندان بر این باورند که جامعه در مسیر زوال اخلاقی قرار گرفته است؛ گرچه برخی دیگر معتقدند روند کلی زندگی مدرن در تمام جوامع به این سمت رفته است و مشکلات اخلاقی را ناشی از سازمان و ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه ایرانی قلمداد می‌کنند. همه این پژوهش‌ها قرار است به این سوال پاسخ دهند که وضعیت اخلاق در جامعه ایرانی با تمام مناقشاتی که درباره اخلاق، تعریف آن و مرزبندی‌های معرفت‌شناختی‌اش وجود دارد؛ چگونه است؟
به همین منظور برای پاسخ به این سوالات مهم که «آیا اخلاق با فرهنگ ارتباط دارد؟» و «چگونه می‌توانیم میزان اخلاق در ابعاد مختلف را در جامعه بسنجیم؟» با «احمد شاکرنژاد» رئیس پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
سنجه‌های اخلاقی در علوم مختلف متفاوت است
«احمد شاکرنژاد» گفت: فرهنگ و اخلاق اگرچه با یکدیگر ارتباط دارند، اما پرداختن به چگونگی و نوع این ارتباط مهم است. فرهنگ به عنوان بستر می‌تواند شرایطی را فراهم کند که اخلاق و ضد اخلاق را توسعه دهد یا از توسعه آن جلوگیری کند. فرهنگ به انسان‌ها و درکی که از خود دارند شکل می‌دهد و به عنوان عامل اخلاقی در جامعه افراد را به فعالیت‌هایی اخلاقی یا برعکس آن به فعالیت‌هایی که جنبه غیر اخلاقی دارد سوق دهد. فرهنگ، ارزش‌های ما را می‌سازد و به آن جهت می‌دهد، ما بدون فرهنگ در حقیقت مجموعه ارزش‌های خام داریم که فرهنگ به آنها رنگ و بوی مکانی و معنی و می‌دهد.
وی با اشاره به این نکته که فرهنگ ظرفی برای اخلاق است ادامه داد: فرهنگ بستر اخلاق را فراهم می‌آورد، اما اینکه بگوییم اخلاق و فرهنگ ظرف و مظروف یکدیگر هستند مبحثی است که باید روی آن بحث شود، اگر بتوانیم هنجار‌هایی کلی برای اخلاق فرض بگیریم می‌توان گفت اخلاق ظرف فرهنگ است و می‌تواند بستر ساز تعامل فرهنگی مردم هم بشود.
شاکر نژاد در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان میزان اخلاق را در جامعه سنجید تصریح کرد: سنجه‌های مختلفی در بحث روانشناسی اخلاق داریم که پژوهشکده ما در حال کار بر روی آن است. برای اینکه بفهمیم در مدرسه‌ای دانش آموزان چه میزان اخلاقی هستند نیازمند سنجه‌های روانشناختی هستیم. یا برای بررسی ابعاد مختلف این موضوع که در اداره پایبندی کارمندان به اخلاق چقدر و چگونه است نیازمند سنجه دیگری هستیم. این سنجه‌ها در ابعاد مختلف جامعه شناسی، روانشناسی، انسان شناسی و … قابل بررسی است که ما بیشتر به بعد روانشناسی آن در پژوهشکده اخلاق و معنویت تمرکز داریم. می‌توان این سنجه را در بعد جامعه شناسی بررسی کرد و یا به کتاب‌هایی که سنجه‌های اخلاق را در ترازوی دینداری بررسی کرده است توجه عمیق شود. مسئله تقوا در علم روانشناسی به خودکنترلی تعبیر می‌شود، برای سنجیدن خودکنترلی در موضوعی همچون استفاده از شبکه‌های اجتماعی باید از سنجه روانشناسی استفاده کنیم. در زمینه دینی باید دید چگونه فضیلت و تقوا در استفاده درست از شبکه‌های اجتماعی نقش ایفا می‌کند. آنچه امروز ما و پژوهشکده به آن توجه داریم این است که علم روانشناسی چه کمکی به سنجیدن اخلاق در جامعه می‌کند. اینکه با چه فعل‌هایی می‌توانیم بفهمیم در محیطی خاص اخلاق گسترش پیدا کرده است یا نه.
چگونگی سنجش اخلاق با شناسایی ۵۰۰ سنجه اخلاقی
رئیس پژوهشکده اخلاق و معنویت با اشاره به چگونگی انتخاب این سنجه‌ها بیان داشت: سنجه‌ها می‌بایست با رویکرد‌های مختلف و دقیق طراحی شوند. ما تا الان ۵۰۰ سنجه را شناسایی و با معیار‌های داخل کشور تولید کردیم و کار تحقیقی روی آن شکل گرفته. ارزیابی در حیطه یک کسب و کار برای اینکه افراد شاغل در این حوزه بتوانند میزان اخلاق را در خود و مجموعه خود بسنجند تا قبل از این به عنوان منشور اخلاقی یا کد‌های اخلاقی در دیوار ادارات نصب بود، اما در عمل کارکرد قابل قبولی نداشت و یا میز خدمتی که در بعضی ادارات شکل گرفت به چیزی فانتزی تبدیل شد.
شاکرنژاد با اشاره به اینکه سنجه‌های اخلاقی باید در بافت مشخص و متناسب با جایگاه افراد تعیین شود و سنجه‌ها به سمت تخصصی شدن رفته است به اعتبار سنجه‌ها در جوامع مختلف اشاره کرد و افزود: ما در فضای بین‌المللی ۲ هزار و ۵۰۰ سنجه داریم که نسبت به فرهنگ و مبانی نظری هر جامعه متفاوت است از این بین ما توجه به هنجار‌ها و ارزش‌های جامعه خودمان ۵۰۰ ارزش را انتخاب کردیم.
تشتت باعث می‌شود مردم از کارآمدی اخلاق ناامید باشند
رئیس پژوهشکده اخلاق و معنویت درباره استفاده از سنجه‌های اخلاقی گفت: از سنجه‌های اخلاق، افراد و سازمان‌ها برای ارزیابی اخلاقی استفاده می‌کنند و در مرحله بالاتر بعد از توصیف دقیق پروتکل‌های اخلاقی شکل می‌گیرد. اگر سنجه اخلاقی داشته باشیم افراد می‌توانند خود را و سازمان‌ها نیرو‌های خود را ارزیابی کنند و ببینند چه پروتکل‌هایی برای خارج شدن از شرایط فعلی و رسیدن به شرایط مطلوب قابل استفاده است.
شاکرنژاد در خصوص چگونگی ارزش‌گذاری‌های اخلاقی در جامعه و اینکه ارزش‌های اخلاقی توسط چه کسانی و یا چه شرایطی در جامعه تثبیت، بسط و یا حذف می‌شود تصریح کرد: همواره مراجع مختلف هنجارگذار در زمینه اخلاق وجود داشته است، در قدیم رهبران دینی یا علمای دین یا علمای اخلاق مرجع این ارزش‌گذاری بودند و مردم شیوه‌های اخلاقی را از آنان می‌گرفتند، اما امروزه مراجع دیگری، چون سلبریتی‌ها، بازیگران، ورزشکاران، هنرمندان و… به تولید و با بازتولید ارزش‌های اخلاقی می‌پردازند. به جز این حاکمیت نیز می‌تواند ارزش‌های اخلاقی را توسعه دهد و یا بنیانگذار باشد. مهم است که، چون کشور ما اسلامی و حاکمیت مبتنی بر دین است هنجار‌ها براساس متن دین موجه باشد، اینکه توجیهی برای این هنجار‌ها داشته باشیم و مرجع صلاحیت داری در امر دین هنجار گذاری‌ها را انجام دهد، اما در وضعیت فعلی تنوع مراجع باعث تشتت اخلاقی شده است. در موضوعی مثل خودنمایی، بد یا خوب بودن آن و اینکه در کجا باید بگوییم این رفتار خودنمایی است و در کجا تواضع است و در کجا خود کم بینی نظرات گوناگونی وجود دارد. در چنین موضوعاتی هم علمای دین، هم سلبریتی‌ها و هم روانشناسان و … نظر می‌دهند که نظرات متنوع است. همین امر لزوم ورود جدی به اخلاق را نشان می‌دهد. این تشتت باعث می‌شود مردم از کارآمدی اخلاق ناامید باشند و بگویند ما به سهم خود عمل می‌کنیم.
منبع: مهر
