در این شکی نیست که بحران از نوع طبیعی یا انسانی، می‌تواند باعث وحشت مردم شود. اما نحوهٔ رفتار مردم در این شرایط است که عیار فرهنگ آنها را و صدالبته عیار صداقت رسانه‌ها را تعیین می‌کند.
رسانه به‌عنوان ابزاری که هم فرهنگ‌ساز است و هم روایتگر فرهنگ، در شرایط بحران نقش حساس‌تری دارد؛ اما در هیچ حالی نباید از روایت واقعیت‌های موجود شانه خالی کند و به سانسور واقعیت یا بزرگ‌نمایی مغرضانهٔ آن بپردازد. رفتاری که در پوشش رسانه‌ای غربی‌ها از بحران در ایران، در مقایسه با پوشش رسانه‌ای بحران در غرب به‌وضوح می‌بینیم.
آب‌وتاب دادن رسانه‌های خارجی به صف بنزین ایرانی‌ها
با آغاز جنگ ایران و عراق بعضی رسانه‌های خارجی با آب‌وتاب فراوان به موضوعی پرداختند که غرب سال‌ها بعد به‌مراتب شدیدتر از ایران با آن دست‌به‌گریبان شد و در پی آن، چهره‌ای متفاوت از خود نشان داد.
مثلاً روزنامهٔ «واشنگتن‌پست» در گزارشی که روز بعد از آغاز جنگ ایران و عراق با عنوان «ایران بغداد را بمباران کرد» منتشر کرد، ضمن اینکه بر ۲ ماه تجاوز آشکار و خسارت‌بار عراق به ایران چشم بست و تنها به اقدام تلافی‌جویانهٔ ایران پرداخت، پای موضوعی اجتماعی و اقتصادی به نام «احتکار» را به میان کشید و آن را ریشه‌دار در سبک زندگی ایرانیان دانست.
این روزنامه با تأکید بر درخواست‌های مکرر رادیو تهران از مردم برای عدم احتکار مواد غذایی، روغن پخت‌وپز و گرمایش، بنزین و…، دلیل آن را وحشت عمومی ناشی از جنگ عنوان کرد و نوشت «رادیو مکرراً گفت نیازی به احتکار مواد غذایی یا گاز نیست. زیرا ذخیرهٔ زیادی وجود دارد».
واشنگتن‌پست به شکل‌گیری صف‌های طولانی در اطراف پمپ‌های بنزین هم اشاره کرد و نوشت «[مسئولان] هرگونه کمبود بنزین را رد کردند و ایجاد صف‌ها را به دلیل گزارش‌های نادرست منتشرشده توسط شایعه‌سازان می‌دانند.»
این روزنامهٔ آمریکایی با توهین به ایرانی‌ها نوشت «احتکار از زمان انقلاب به رهبری [امام] خمینی در ایران به یک سبک زندگی تبدیل شده است. بسیاری از خانه‌های ایرانی، اعم از فقیر و غنی، در مواقع اضطراری ذخایر زیادی از مواد غذایی دارند. در خانه‌های مرفه‌تر، فریزر‌ها مملو از گوشت و سبزیجات، و انبار‌ها مملو از کیسه‌های زعفران هستند. اما حتی در خانه‌های فقیرتر، ذخایر برنج و شیرخشک برای نوزادان وجود دارد.»
وقتی قفسه‌های فروشگاه‌ها خالی می‌شود
رکود اقتصادی، افزایش بحران فقر، موج هراس و دلهرهٔ مردم در اثر گسترش کرونا، بحران انرژی ۲۰۲۲ و… نمونه‌هایی از شرایط بحرانی بوده‌اند که بعد‌ها پیش آمد و غربی‌ها در مواجهه با آنها چهره‌ای متفاوت از تبلیغات رسانه‌ای‌شان برای مردم دنیا به معرض نمایش گذاشتند.
مثلاً بعد از گسترش کرونا در اروپا و آمریکا «فاکس نیوز» گزارشی از هجوم مردم به فروشگاه‌ها برای ذخیرهٔ مواد غذایی و اقلام بهداشتی و محافظتی منتشر کرد. وحشت عمومی از آیندهٔ نامعلوم دنیا در سایهٔ کرونا به حدی بود که تمام این کشور‌ها ناگهان با کمبود اقلام اولیهٔ زندگی و افزایش چندبرابری قیمت‌ها مواجه شدند.
در سال ۲۰۲۰ وقتی آمریکا وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد، در شهر «آنیون» ایالت نیوجرسی موجودی شیر و بطری‌های آب در عرض ۵ دقیقه ته کشید. در شهر «آستن» ایالت تگزاس مخازن پمپ‌های بنزین کاملاً خالی شد. در فروشگاه‌های زنجیره‌ای در «فرفکس» ویرجینیا مایع سفیدکننده‌ای باقی نمانده بود.
دزدی و غارت، از مردم غرب تا مسئولان!
در نیویورک تنها در جریان اعتراض به قرنطینه‌های کرونایی بیش از ۲۳۳۰ فروشگاه غارت شد و این اعتراض‌ها تنها یکی از بهانه‌ها برای غارت فروشگاه‌ها و تشکیل صف‌های طولانی در کشور‌های غربی بود که تصاویرش پیش چشم دنیا قرار می‌گرفت.
بعد‌ها هم با کوچک‌ترین اعتراض و بی‌نظمی، شهروندان غربی راه غارت فروشگاه‌های خرده‌فروشی و حتی لوازم لوکس را برای خود باز می‌دیدند. چنان که هنوز هم چند روز یک بار ویدئو‌هایی با این مضمون در شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان فراگیر می‌شود و تصوری را که سال‌ها جهان غرب از طریق رسانه‌ها دربارهٔ مردمان غربی پیش چشم مردم دیگر کشور‌ها ساخته و آنها را مردمی متمدن، قانونمند و بافرهنگ معرفی کرده بود به چالش می‌کشد.
در این ویدئو‌ها می‌بینیم که افراد از ترس سیستم‌های نظارتی و تنبیهات بعدی، چهرهٔ خود را می‌پوشانند، به فروشگاه‌ها می‌روند و در کمال خونسردی با یک بغل از اجناس سرقتی خارج می‌شوند!
اما این غارت و دزدی را فقط از شهروندان عادی غرب سراغ نداریم. در دوران کرونا، مقامات دولتی اروپا و آمریکا همچون دزدان دریایی بدوی به راهزنی دریایی از کشتی‌های حمل الکل طبی، ماسک و دیگر تجهیزات پزشکی می‌پرداختند. اخبار این اتفاقات و واکنش کشور‌های متضرر هر روز در رسانه‌ها منتشر می‌شد و حیرت مردم دنیا را برمی‌انگیخت. کرونا باعث شده بود مسئولان این کشور‌های به‌ظاهر توسعه‌یافته به‌وضوح برای همدیگر خط‌ونشان بکشند و در جلوی چشم رسانه‌ها و مردم دنیا همدیگر را تحقیر کنند.
تفاوت دو دنیا در هنگام بحران
دکتر «سید مرتضی موسویان» عضو هیئت علمی دانشگاه و رئیس هیئت‌مدیرهٔ انجمن سواد رسانه‌ای ایران دربارهٔ تصویر رسانه‌ای ایران و غرب در بحران‌های این‌چنینی می‌گوید «با توجه به تدبیری که در دوران دفاع مقدس وجود داشت، کسانی که تصمیم می‌گرفتند به جبهه بروند تنها نگرانی‌ای که نداشتند وضعیت معاش خانواده‌هایشان بود. این موضوع و مدیریت آن، آن‌قدر عادی بود که رسانه‌ها هم کمتر به آن می‌پرداختند. اما امنیتی که غرب در این زمینه ایجاد می‌کند به‌واسطهٔ نظام سیستمی و زیرساخت‌های نظارتی است.»
موسویان در ادامه می‌گوید «قبلاً که در فروشگاه‌های بزرگ ایران از ابزار‌های ضدسرقت استفاده نمی‌شد، باز هم بحران سرقت و غارت وجود نداشت. اما در بحران‌هایی که سیستم‌های مراقبتی در کشور‌های غربی از کار می‌افتاد، شاهد غارت فروشگاه‌ها توسط مردم بودیم.»
مثال‌هایی از غارتگری متمدن‌ها در نبود سیستم‌های نظارتی
زمانی که طوفان کاترینا در آمریکا اتفاق افتاد و دوربین‌های مراقبتی از کار افتادند، شاهد تصاویری بودیم که از خبرگزاری‌های معروف مخابره شد و در آنها مردم فروشگاه‌ها را غارت می‌کردند.
در شمال آلمان وقتی برق منطقه‌ای به‌خاطر یک مشکل فنی قطع شد، فروشگاه‌ها به غارت رفتند.
بسیاری از رسانه‌ها تصویر بسیار بافرهنگ و متینی از ژاپنی‌ها منعکس می‌کنند. اما وقتی زلزلهٔ ۹ ریشتری سال ۲۰۱۱ و سونامی بعد از آن در ژاپن اتفاق افتاد، ژاپنی‌ها هم دست به غارت فروشگاه‌ها زدند.
موسویان با اشاره به این مثال‌ها نتیجه می‌گیرد «تنها عامل بازدارنده برای آن مردم، سیستم‌های مراقبتی و ترس از تنبیه و جریمه است، نه اخلاق نهادینه‌شده در وجودشان» و این واقعیتی است که با انتشار تصاویر موبایلی ساکنان آن کشور‌ها در شبکه‌های اجتماعی به گوش مردم دیگر کشور‌ها رسید، نه پوشش خبری رسانه‌های رسمی!
رئیس هیئت‌مدیرهٔ انجمن سواد رسانه‌ای ایران با مقایسهٔ ایران در بحران جنگ و غرب در بحران‌های مختلف می‌گوید «اختلاس‌هایی که بعضی افراد با توجه به شرایط خاص دوران جنگ انجام می‌دادند، اگرچه در آمار تعداد زیادی نبود، اما بسیار بزرگ‌نمایی می‌شد. وقتی زمان دریافت کالایی اعلام می‌شد، مردم صف می‌ایستادند که به‌نوبت آن کالا را دریافت کنند و این موضوع عجیبی نبود. اما سال‌ها بعد در غرب هم بحران‌های متعددی اتفاق افتاد که در پی آن، شاهد خرید بسیار سنگین مردم و خالی‌شدن قفسه‌ها بودیم. یا در شرایطی که سیستم‌های مراقبتی از کار می‌افتاد، فروشگاه‌ها غارت می‌شد. اما این موضوع را با این گستردگی به‌هیچ‌وجه در ایران نمی‌بینید.»
رسانه‌های غرب معضلات توسعه‌یافته‌ها را سانسور می‌کنند
موسویان دربارهٔ سیاست‌های رسانه‌ای غرب به‌ویژه در شرایط بحران می‌گوید «انتشار تصاویر چنین رفتار‌هایی در کشور‌های غربی، بیشتر توسط افراد غیرحرفه‌ای و با دوربین‌های معمولی و موبایلی انجام می‌شود که وقتی در بحران قرار گرفته‌اند با گوشی‌هایشان تصاویری تهیه و در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرده‌اند. اما رسانه‌های غربی هرگز به معضلاتی مثل حاشیه‌نشینی، بی‌خانمانی، فقر و… در کشور‌های توسعه‌یافته نمی‌پردازند. آنها دستورالعمل‌های سفت و سختی در پوشش‌های رسانه‌ای و حتی اظهارنظر افراد رسانه‌ای دارند؛ که در صورت عمل برخلاف منشور، به‌راحتی فرد را اخراج می‌کنند.»
این عضو هیأت علمی دانشگاه در انتها می‌گوید «به هر حال از اصحاب رسانه انتظار می‌رود به دنبال واقعیت باشند و آن را به‌گونه‌ای منعکس کنند که باعث ارتقای آگاهی و فرهنگ شوند.»
منبع: فارس
