به گزارش همشهری آنلاین روزهای آخر تابستان و روزهای ابتدایی پاییز برای عشایر با آغاز کوچ پاییزه عشایر از مناطق ییلاقی (سردسیر) به مناطق قشلاقی (گرمسیر) همراه است. زنان و مردان عشایر سیاه چادرها، بار و بنه خود را جمع و جور می‌کنند تا پیش از آنکه گرفتار سرما و باران‌های پاییزی شوند به راه بیفتند و به قشلاق بروند. کوچ پاییزه عشایر معمولا بین ۲۰ روز تا دو ماه طول می‌کشد. در بین عشایر کشور، عشایر سیستان و بلوچستان به نوع خاص کوچ خود زبانزد هستند؛ کوچ در جهت عقربه‌های ساعت به دور دریاچه و تالاب هامون. بیشترین جمعیت عشایر سیستان و بلوچستان با هر تغییر آب‌وهوایی گرد تالاب هامون می‌گردند و کوچ‌شان به ییلاق و قشلاق محدود نمی‌شود.
کوچ کوتاه دورانی
حدود ۴۰ درصد عشایر سیستان در حاشیه دریاچه هامون زندگی می‌کنند و زمان کوچ مسافتی بین ۵ تا ۱۰ کیلومتر را طی می‌کنند. زمان این کوچ در تمام ایام سال و مقصد آن نقطه دیگری در داخل قلمروی زیستی طایفه و اطراف هامون است. در این نوع کوچ عشایر معمولا به دنبال علوفه و آب دائم در حرکت هستند. علت این جابه‌جایی مداوم این است که تمام گیاهان یک منطقه مورد استفاده چرای دام قرار می‌گیرد و باید به دنبال نقطه‌ای دیگر بروند. علاوه بر دستیابی به مرتع و علوفه در فصول مختلف، جمع آوری محصولات زراعی، باغات و خرما نیز علت کوچ این عشایر است.
مناطق ورودی عشایر مهاجر به سیستان و بلوچستان در واقع از همان مناطقی است که عشایر به بیرون از استان کوچ می‌کنند. عشایر مناطق کهنوج و جیرفت که به منطقه جازموریان کوچ می‌کنند، به قسمت هامون در داخل سیستان و بلوچستان نیز وارد می‌شوند. عشایر منطقه بیرجند در مواقعی که علف اطراف دریاچه هامون خوب باشد تا مناطق شیله در جنوب سیستان نیز می‌آیند.
زمان کوچ، بعد از دومین باران
دریاچه هامون سومین دریاچه بزرگ ایران و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان برای عشایر زندگی‌بخش است. ابراهیم جان آبادی، یکی از طایفه عشایر جان آبادی، به همشهری می‌گوید: «کوچ پاییزه برای ما تقریبا اواخر پاییز انجام می‌شود چون در سمتی که ما هستیم تقریبا تا آذر هوا خیلی سرد نیست و بعد از آن به سمتی می‌رویم که هوا گرم‌تر باشد. در اصطلاح خودمان می‌گوییم کوچ ما بعد از دومین باران پاییزی است.» جان آبادی ادامه می‌دهد: «به خاطر خشکسالی هامون در سال‌های اخیر زندگی عشایر هامون هم در تنگنا قرار گرفته‌است.»
بیشتر عشایر استان در حاشیه دریاچه هامون، قلب تپنده سیستان زندگی می‌کنند و به ندرت ییلاق و قشلاق می‌کنند و سهم عمده‌ای در پرورش دام گوسفند و بز و تولید شیر و گوشت در منطقه سیستان واقع در شمال سیستان و بلوچستان دارند. عشایر سیستان در فاصله ۴۰ کیلومتری از شهرستان زابل و در شهرستان هامون زندگی می‌کنند. آنان با وجود شرایط سخت ناشی از خشکسالی‌های پی در پی و وزش طوفان‌های شن یاد گرفته‌اند که چطور از پس این سختی‌ها برآیند.
حاج خداداد براهوئی هم یکی دیگر از عشایر سیستان و بلوچستان است که به همشهری می‌گوید: «کوچ پاییزه عشایر اطراف هامون کمی دیرتر از عشایر استان‌های سردسیر است. ماه آخر پاییز که آغاز شد، ما هم در حاشیه هامون کوچ می‌کنیم. عشایر هامون با کم آب شدن هامون، اطراف کوه خواجه در شهرستان هامون هم کوچ می‌کنند. تولیداتی مثل لبنیات، گوشت، روغن و پشم هم داریم. دختران هم سوزن‌دوزی می‌کنند.»
عشایر درون کوچ و عشایر برون کوچ
شیرزاد کمالی، رئیس امور عشایر سیستان و بلوچستان به همشهری می‌گوید: «کوچ عشایر استان به دو شیوه داخل استان و خارج استان تقسیم می‌شود. کوچ داخل استان در حوزه سیستان است. عشایر به سمت بلوچستان و شهرستان‌های خاش و تفتان می‌روند؛ جایی که به دلیل برداشت گندم، مراتع غنی‌تری برای دام عشایر دارد. کوچ عشایر هامون هم کوچ داخل استانی و اطراف هامون است که البته در سال‌های اخیر که هامون آورده آبی ندارد، به سمت مراتع دیگر استان یا حتی خارج از استان هم کوچ می‌کنند.»
عشایر درون کوچ سیستان و بلوچستان کوچ دیگری دارند که بین عشایر سیستان و بخشی از عشایر شمال زاهدان رایج است. مسافت کوچ عشایر سیستان بین ۱۵۰ تا ۳۰۰ کیلومتر است و در مجموع حدود ۱۰ درصد عشایر استان به این شیوه کوچ می‌کنند. زمان شروع آن از اوایل اسفند و پایان آن خرداد است. نقل و انتقال احشام به طریق سنتی و توسط چوپان و بقیه وسایل زندگی و افراد خانوار به‌وسیله وسایل نقلیه موتوری صورت می‌گیرد. ۴۰ تا ۵۰ درصد از عشایر بلوچستان نیز مسافتی حدود ۲۰ تا ۵۰ کیلومتر کوچ می‌کنند.
زمان این کوچ بین نیمه فروردین تا اواخر خرداد است. مقصد معمولا نقطه مشخصی است که طایفه دارای ملک یا آب باشد. کوچ بخشی از عشایر بلوچستان نیز در فصل جمع آوری خرما برای برداشت محصولات خرما در منطقه ماشکید انجام می گیرد و به نام خرما خوران معروف است.
کمالی درباره کوچ عشایر خارج از استان ادامه می‌دهد: «عشایر زهک، نیمروز و زابل از نیمه اول اسفند به خاطر گرمی هوا به خراسان جنوبی می‌روند. در طول مسیر آبرسانی به این عشایر با تانکر آبرسان انجام می‌شود. در مجموع ۳۲۵ خانوار کوچنده خارج از استان داریم که به خراسان جنوبی کوچ می‌کنند.»
ییلاق عشایر برون کوچ مناطق جنوب خراسان اطراف سربیشه، بیرجند، نهبندان بوده و در برخی مواقع تا قائن نیز پیش می‌روند. عشایر مناطق حوضه جازموریان که به اطراف هامون جازموریان محدوده استان کرمان، حوالی شهرستان کهنوج و جیرفت وارد می‌شوند. عشایر جنوب غرب زاهدان، غرب خاش و شمال غرب ایرانشهر که برای دستیابی به مرتع مناسب‌تر وارد استان کرمان شده تا بم و نرماشیر نیز پیش می‌روند در سال‌های اخیر به لحاظ سختی کوچ، به اسکان تمایل دارند.
شهرستان‌های زاهدان، میرجاوه، زابل، هامون، نیمروز، هیرمند، خاش، سراوان، سیب سوران، مهرستان، ایرانشهر، دلگان، نیکشهر، قصر قند، فنوج، سرباز و کنارک از شهرستان‌های عشایرنشین استان سیستان و بلوچستان هستند.
بیشتر بخوانید:
یک آیین ۵۰۰ ساله برای شیردوشی دام | برای این شیردوشی جشن به پا می شود
این رسم به همیاری زنده است | آیین پشم چینی عشایر چگونه است؟
